Sądecki Park Etnograficzny jest skansenem regionalnym, który prezentuje kulturę ludową historycznej Sądecczyzny. Teren ten, obejmujący część Karpat z przyległym Pogórzem, leży w Beskidzie Sądeckim, na zachodzie i północnym zachodzie obrzeżami sięga Gorców i Beskidu Wyspowego, a na wschodzie Beskidu Niskiego. Nowy Sącz od wieków jest centrum gospodarczym i kulturalnym regionu.
Historia Skansenu w Nowym Sączu
Inicjatorką budowy Sądeckiego Parku Etnograficznego była w latach 60. XX wieku dr Hanna Pieńkowska – ówczesny Wojewódzki Konserwator Zabytków w Krakowie. Założenia projektowe opracował w części architektonicznej Wojciech Szczygieł, w części etnograficznej Tadeusz Szczepanek. Autorką koncepcji skansenu jako ekspozycji typu „muzeum-wieś” jest Maria Brylak-Załuska, pierwszym realizatorem i kierownikiem skansenu, a później opiekunem (z racji pełnienia funkcji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków) – Zygmunt Lewczuk. Pomysłodawcą aktualnej koncepcji miasteczka galicyjskiego jako sektora wejściowego jest Wojciech Śliwiński. Nad realizacją pierwszej części miasteczka, podobnie jak innych nowo budowanych obiektów (m.in. zagród kolonistów niemieckich), czuwał długoletni dyrektor muzeum, Wacław Kawiorski.
Budowa Sądeckiego Parku Etnograficznego trwa od 1969 r., udostępniono go zwiedzającym w 1975 r. (były wtedy 24 obiekty), w 2007 uruchomiono nowe weście główne przy szosie w kierunku Gorlic. Aktualnie na teren skansenu przeniesionych jest ponad 60 oryginalnych drewnianych obiektów, a kilka zostało zrekonstruowanych.
Historyczna Sądecczyzna to obecny powiat nowosądecki, wschodnia część powiatu limanowskiego, część gorlickiego i skrawek brzeskiego — wszystkie w południowo-wschodniej części województwa małopolskiego.
Łemkowska Chałupa z Wierchomli Wielkiej w Nowo Sądeckim Skansenie
Zarys Etnograficzny Sądecczyzny
Obszar ziemi Sądeckiej jest silnie zróżnicowany kulturowo, zamieszkiwały cztery grupy etnograficzne: Lachy Sądeckie, Górale Sądeccy (od Łącka, Kamienicy i Piwnicznej), Pogórzanie (część zachodnia) i Łemkowie Sądeccy. Dwie z nich, zasiedlające Beskidy (Górale i Łemkowie), to grupy góralskie. Kultura ich ukształtowała się w wyniku różnych czynników, z których najważniejsze, to górskie środowisko naturalne oraz wpływ migracji wołoskich, które miały miejsce w XIV—XVI w. i objęły całe Karpaty. Charakteryzowała się pastersko-rolnym typem gospodarki górskiej i specyficznymi dla terenów karpackich cechami kulturowymi, przejawiającymi się w różnych dziadzinach życia, m. in. budownictwie, stroju, gospodarstwie domowym, zdobnictwie czy folklorze.
Szczególne miejsce w obrazie etnograficznym Sądecczyzny zajmowali Łemkowie. Są to górale ruscy, grupa ukształtowana w wyniku nałożenia się XVI-wiecznego osadnictwa rusko-wołoskiego na wcześniej tu zamieszkującą ludność polską. Łemkowie zachowali odrębność, manifestującą się przede wszystkim wyznaniem greckokatolickim lub prawosławnym oraz mową, zbliżoną do języka ukraińskiego. Po drugiej wojnie światowej Łemkowie zostali wysiedleni na zachodnie i północne tereny Polski. W ostatnich dziesięcioleciach część z nich powróciła w rodzinne Beskidy.
Dwie pozostałe grupy etnograficzne, czyli Lachy Sądeckie i Pogórzanie, zasiedlały północną, podgórską część Sądecczyzny, obszar bardziej sprzyjający rolnictwu, o żyźniejszych glebach i nieco łagodniejszym klimacie. Lachy Sądeckie miały silne poczucie przynależności grupowej, odrębną kulturę, własną gwarę, muzykę, tańce, wyraźnie wyodrębniony strój — początkowo zasięg tej grupy obejmował tylko centrum Kotliny Sądeckiej. Ze względu na ekspansywny charakter ich kultury, zasięg występowania niektórych elementów, np. stroju lachowskiego, wyraźnie się powiększył, przede wszystkim na północ i północny wschód. Pogórzanie Sądeccy, to grupa ściśle związana z całym Pogórzem Karpackim, ciągnącym się aż ku wschodniej granicy państwa. Na Sądecczyźnie leży najbardziej na zachód wysunięta część Pogórza, co poprzez oddziaływanie terenów sąsiednich — miało niebagatelny wpływ na proces przemian kulturowych w obrębie tej grupy.
Zagrody Lachów Sądeckich w Sądeckim Parku Etnograficznym
Kultura Lachów Sądeckich i Pogórzan łączy elementy góralskie, występujące w Karpatach, z elementami rolniczej kultury małopolskiej. Ten przejściowy charakter przejawia się w wielu dziedzinach życia, od budownictwa nawiązującego do architektury środkowej Małopolski, poprzez ubiór harmonijnie łączący elementy obu kultur, po folklor odmienny w swym wyrazie.
W końcu XVIII w. na Sądecczyźnie pojawili się Niemcy, sprowadzeni tu przez władze austriackie na tereny uzyskane m. in. drogą sekularyzacji dóbr klasztornych i kościelnych. Przez prawie dwieście lat (do 1945 r.) mieszkali w kilkunastu wsiach niemieckich lub polsko-niemieckich, głównie w rejonie Lachów, tworząc odrębną kulturę.
W regionie sądeckim przez wieki licznie osiedlali się Żydzi, znajdując tu sprzyjające warunki; zajmowali się, jak w całej Galicji, głównie handlem. Kolejna grupa odmienna pod względem etnicznym i kulturowym, zamieszkująca na Sądecczyźnie, to Cyganie Karpaccy, których osady na obrzeżach wsi istnieją na Podkarpaciu co najmniej od XVIII w.
Park Etnograficzny, dążąc do możliwie najwierniejszego odtworzenia dawnej wsi sądeckiej, stara się zaprezentować budownictwo, życie codzienne i inne aspekty kultury wszystkich grup ludności tworzących kulturę Sądecczyzny, pojmowanej jako całość geograficzna, historyczna, gospodarcza i kulturowa.
Projekt układu przestrzennego Parku, kilkakrotnie modyfikowany, uwzględnia podział terenu ekspozycyjnego (ok. 21 ha) na cztery główne sektory, prezentujące budownictwo poszczególnych grup etnograficznych. Poza tym w centralny punkcie wiejskiej zabudowy usytuowano dwór szlachecki wraz z aleją dojazdową i parkiem dworskim oraz położonym jego sąsiedztwie zespołem gospodarczym.
Nad strumieniem, w północnej części Parku posadowiony jest zespół obiektów tradycyjnego przemysłu ludowego, napędzanych silą wody (tartak, młyn, folusz), obok została odtworzona ulica wsi kolonistów niemieckich. Przeniesiono trzy i zabytkowe świątynie: cerkiew greckokatolicką w obrębie zabudowy łemkowskiej, kościół rzymskokatolicki w sektorze lachowskim oraz kościół ewangelicki przy zespole kolonistów józefińskich. Przewidziany jest jeszcze jeden kościół rzymskokatolicki wraz z zespołem plebańskim – w sąsiedztwie grupy podgórzańskiej. Obraz dawnej wsi uzupełnia niewielka osada cygańska, ponadto dawna szkoła wiejska, w przyszłości także – w obrębie zabudowy lachowskiej karczma żydowska, a na polanie leśnej grupa szałasów pasterskich z Beskidu Sądeckiego. Sądeckim Parku Etnograficznym
Odrębny zespół, oddzielony od reszty ekspozycji rzeczką Łubinką, to tzw. miasteczko galicyjskie. W całości rekonstruowane, ma być nawiązaniem do typowego układu urbanistycznego małego miasta z rynkiem i przyległymi ulicami. Usytuowane przy głównym wejściu do skansenu pełni funkcje recepcyjne, usługowe i turystyczne.
Niemal wszystkie obiekty w Sądeckim Parku Etnograficznym są oryginalne — były rozebrane w macierzystej wsi, przeniesione, zakonserwowane i na nowo zmontowane w skansenie. Przenoszone budynki zestawiane są w zespoły zagrodowe, które czasem składają się z obiektów pochodzących z. różnych gospodarstw, a nawet z różnych wsi (umownie nazywane zagrodą ze wsi, z której jest dom). Zasadą jest zachowanie zgodności co do grupy etnograficznej, zamożności, typu obiektu. Odmienną koncepcję zastosowano w miasteczku i w sektorze kolonistów — tam stawiane są kopie oryginalnych budynków, w większości już nieistniejących.
Miasteczko Galicyjskie w Sądeckim Parku Etnograficznym
Sądecki Park Etnograficzny stara się zaprezentować tradycyjną kulturę ludową Sądecczyzny w całym jej bogactwie, uwzględniając zróżnicowanie przestrzenne, majątkowe, społeczne i zawodowe wsi sądeckiej. Stoi tu więc zarówno mała chałupa wiejskiego wyrobnika – niska, ciemna, pełna dymu z otwartego paleniska, wyposażona jedynie w najpotrzebniejsze sprzęty, jak i zamożna, wielobudynkowa zagroda kmieca, w której oprócz chałupy z kilkoma pomieszczeniami znajduje się wielka stodoła, stajnia z chlewami, wozownia i spichlerz. Jest w skansenie jednoizbowa chałupa samotnej znachorki, leczącej ludzi i zwierzęta ziołami i innymi ludowymi medykamentami; jest także wielka zagroda chłopskiego posła do parlamentu wiedeńskiego w czasach Austro-Węgier — zagroda pokazująca awans społeczny wybitniejszych jednostek i odzwierciedlenie tego w budownictwie i wnętrzach obiektów. „Khery” Cyganów Karpackich zadziwiają swoją „bylejakością i skromnością wyposażenia, z drugiej strony zagroda bogatego handlarza wołami wywołuje podziw dla dawnych chłopskich budowniczych – ze względu na solidność, jakość ciesiołki i piękno bryły budynków.
Obok zagród typowych , prezentujących różny status majątkowy właścicieli, odtworzone są obiekty, w których funkcjonowały warsztaty do produkcji rękodzielniczej bądź rzemieślniczej: kuźnia, olejarnia, warsztat tkacki, warsztat szewski, pracownia stolarsko-kołodziejska, urządzenie do produkcji gontów. Uzupełnieniem ekspozycji w tym zakresie są organizowane w sezonie letnim skazy tradycyjnych rzemiosł i artystycznej twórczości wiejskiej.
Chałupy i częściowo budynki gospodarcze wyposażone są w dawne meble, sprzęty, naczynia, części ubioru, obrazy i wszelkie inne przedmioty prezentujące bogatą tradycję naszego regionu. Prócz zabytków kultury materialnej we wnętrzach znajdują się eksponaty pokazujące duchowe i społeczne aspekty życia wsi: obrzędowość, magię, wierzenia, medycynę ludową.
Dołożono starań, by skansen przypominał krajobraz dawnej wsi sądeckiej. Otoczenie każdej zagrody jest zgodne z miejscową tradycją. Są tu ogródki kwiatowe, zielarskie, warzywniki, uprawy polowe, sady, odpowiednio dobrana wysoka i niska zieleń przyzagrodowa, stoją studnie, poidła, ule. Podwórza czy zagrody otoczono starodawnymi płotami, uzupełniono kapliczkami, krzyżami przydrożnymi. W sezonie letnim na terenie skansenu systematycznie organizowane są imprezy folklorystyczne o różnej tematyce, prezentujące tradycyjne zajęcia gospodarcze, dawne rękodzieło, rzemiosło i wytwórczość wiejską, obrzędowość doroczną i rodzinną, śpiew, muzykę i taniec wszystkich grup etnograficznych, folklor mniejszości narodowych, a także sąsiednich krajów.
Galeria Zdjęć
Mapa – Sądecki Park Etnograficzny
Oficjalna strona internetowa Sądeckiego Parku Etnograficznego
